27 Sune 2019 Na’e kamata ‘i he efiafi ‘aneafí ‘a hono tufaki atu ‘a e ngaahi fakamatala fakakolo (Village Profile 2019) mei he Tohi Kakai 2016 ki he ngaahi vāhengá ‘o kamata mei he Vāhenga Tongatapu 10.
Fakatatau ki he fakamatala ‘a e Pule Lahi ‘o e Potungāue Toketā Viliami Konifelenisi Fifita ko e fuofua taimi ‘eni ke fakahoko ai ‘e he potungāué ‘a e ‘a’ahi ko ‘ení ‘a ia ‘oku hoko ai ‘a Tonga ko e fuofua fonua ‘i he Pasifikí ke nau tufaki atu ‘a e ngaahi fakamatala fakakolo, ‘a ia na’e fuofua kamata ‘eni ‘i Ha’amoa ka ko hono tufaki pe ia ‘o e ngaahi fakamatala fakavāhenga.
‘Oku fokotu’utu’u ‘a e ‘a’ahí ke fenāpasi pea mo e ngaahi fiema’u mo e tu’utu’uni ‘a e ngaahi Taumu’a Fakalakalaka Tu’uloá (SDGs) ke faka’ilo ki he kakai ‘o e fonuá mo fakahoko ha talanoa mo kinautolu ki he ola ‘o e tohi kakai na’e fakahokó mo e ‘aonga ‘o e ngaahi fakamatala na’e tānakí pea ke tufotufa atu ki he kau ‘ōfisa koló ‘a e ngaahi fakamatala fakakolo ko ‘ení.
Na’e fakahā ‘e Toketā Fifita ‘oku mahu’inga lahi ‘a e ngaahi fakamatala ko ‘ení ki he ngaahi langa fakalakalaka ‘a e ngaahi koló kae pehē foki ki he ngaahi vāhengá. ‘E malava pē ke fa’u ha ngaahi lipooti fakakolo, ngaahi polōseki pea mo tokoni ki he tafa’aki ‘o e akó ‘o ‘ikai ke toe hela ‘a e fānau akó ‘i he ō ki he ‘ōfisi ‘o e Sitētisitiká ko e fiema’u ‘a e ngaahi fakamatala ko ‘ení.
“Ko e anga mahení ko e ngaahi fakamatala fakakolo ko ‘ení na’e ‘aonga pē ia ki he ngaahi Potungāue ‘a e Pule’angá ki hono fika’i ‘o e ngaahi ngāue ke fakahokó, ka ‘oku mau taumu’a ke tuku atu ia ki he kakai ‘o e fonuá. Ko hono fakafuofua’i ‘a e tokolahi ‘o e koló, tokolahi faka’apí, tokolahi ‘o e kau faingatā’iá, tokolahi ‘o e to’utupú, tokolahi ‘o e kakai fefine mo e kakai tangata mo ha ngaahi fakamatala kehe pē ‘oku ma’u kotoa ia mei he lipooti ko ‘eni.”
Na’a ne fakahā foki ‘oku ‘atā pē ki he kakai ‘o e fonuá ke nau lava hake ki he ngaahi feitu’u ‘e fakahoko ki ai ‘a e polokalamá ke nau ma’u faingamālie ‘i hono tuku atu ‘a e ngaahi fakamatala fakakoló. ‘E ma’u atu foki ‘a e tatau ‘o e ngaahi fakamatala ‘o e kolo taki taha mei he kau ‘ōfisa koló mo e ngaahi ‘Ōfisi Fakavāhenga Filí.
Na’a ne fakamamafa’i foki ‘a e mahu’inga ‘a e kau mai ‘a e kakai ‘o e fonuá ki he ‘a’ahi ‘oku nau fakahokó.
“Ko e kakai ‘o e fonuá ‘a ‘etau ma’u’anga fakamatalá, pea ‘e ‘ikai ‘aonga kapau ‘e ‘omai ha tali ‘oku hala. Ko e ngaahi fakamatala ‘oku tuku atu he līpootí, ko e ngaahi fakamatala pē ia na’e lava ke tānaki mai mei he kakai ‘o e fonuá.”
‘I he me’a ‘a e ‘Eiki Minisitā ki he Pa’angá mo e Potungaue Sitētisitiká ka ko e Fakafofonga ‘o e Vāhenga Tongatapu 10 Pōhiva Tu’i’onetoa na’a ne fakamālō ai ki he Pule ‘o e Sitētisitiká mo e kau ngāué ‘i hono fakahoko ‘a e ngāue lahi ko ‘ení.
“Lahi ‘aupito ‘a e ngaahi fakamatala fo’ou ia ‘oku lava ‘o tānaki ‘i he taimi ko ‘ení, pea hāngē ko e tu’u fakamamani lahí ‘e toe lava tānaki ‘a e ngaahi fakamatalá ke fa’u ‘aki ha palani ‘i he kaha’ú ki he anga ko ia ‘o ‘etau nofó.”
‘E hokohoko atu ‘a e ‘a’ahi ‘a e potungāué ki he ngaahi Vāhenga Filí ke tufotufa atu ‘a e ngaahi fakamatala fakakolo ko ‘ení, ‘o a’u ki motu ‘i he ta’u fakapa’anga fo’oú.
‘E fakahoko ‘a e Tohi Kakai hokó ‘i Nōvema mo Tīsema ‘o e ta’u 2021.
NGATA’ANGA
Tukuatu mei he Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘o e ‘Ea mo e Fetu’utaki.