24 Siulai 2020 Na’e fakahoko ‘i he pongipongi ‘o e ‘ahó ni ‘a e tālanga ki hono toe fakalelei ‘a e vahevahe iiki ‘o e ngaahi ngatangata’anga (re-boundary) ‘o e ngaahi poloka tohi kakai ki he ngaahi koló kotoa ‘o Tonga ni. Ko e ngaue ko ‘eni ke toe mahino ange ‘a e vahevahe ki he ngaahi kolo lalahi pea mo e teuteu ki he Tohi Kakai Fakafonua ‘i he ta’u fo’oú. Ko e talatalanoa ni ‘oku tataki ia ‘e he Potungaue Sitetisitika ‘a Tongá.
Fakatatau ki he Pule Lahi ‘a e Potungaue Sitetisitika ‘a e Pule’anga Dr Viliami Konifelenisi Fifita ko e ngāue ni ‘oku fakataumu’a ia ke ‘ilo’i ‘a e kakai ‘o e fonuá mo e feitu’u ‘oku nau nofo aí pea ke fakafaingofua’i ‘a e fakahoko fatongia ‘a e Potungaue ki hono tānaki ‘a e ngaahi fakamatalá (data collection) ke toe tonu ange.
Na’a ne toe fakahā foki ko e “fokotu’utu’u ngāue ko ‘ení ‘e tokoni lahi ia ki he ngaahi va’a ngāue kehe ‘a e Pule’anga” ‘o hangē ko e Va’a Tāmate Afí, tufa ‘o e mo’ua ‘uhilá mo e vaí pea pehē foki ki he ngaahi tufa tokoni ‘oku fakahoko ‘e he NEMO mo e ngaahi va’a kehe pē.
‘I he fakamatala ‘a e Tokoni Pule mo e va’a ngāue Savea mo e Tohi Kakai ‘a e Potungaue Sitetisitiká Sione Lolohea, hili ‘a e tālanga ko ‘ení ‘e fakahoko ha ‘a’ahi ki he ngaahi koló lalahi ke fakahoko ha talatalanoa mo e kakai ‘o e fonuá felāve’i mo e fakalelei ko ‘eni ki he ngaahi ngatangata’angá ‘o e ngaahi elia fakatohi kakai (Census Block Area)
Na’a ne pehē na’e ‘i ai ‘a e ngaahi pole na’a nau ‘osi fehangahangai mo ia ‘i he ‘a’ahi ki he ngaahi koló he ‘oku ‘i ai pē ‘a e ngaahi kolo ia kuo ‘osi ‘i ai pē ngaahi vahevahe pea mo honau ngaahi hingoa fakafeitu’u pea mo honau ngaahi ngatangata’anga.
“’Oku fiema’u ia kemau a’u ki ai pea fakahoko ha talanoa kemau fe’ilongaki mo femahino’aki ki he ngaahi ngatangata’anga ‘o e ngaahi feitu’u ‘oku nau fakahingoá. Na’e faingata’a he ko e ngaahi hingoa ko iá ‘oku ‘ikai ‘asi ia he lēsisita ‘o e ngaahi koló. ‘Oku ‘i ai leva ‘a e ngaahi ‘api nofo’anga ia ‘oku nau nofo kinautolu ‘o mavahe mei he ngaahi ngatangata’anga ‘o e ngaahi koló pea ‘oku fai moe tokanga ki he ngaahi feitu’u ko ‘eni ki he kaha’u.
“Ko e ngāue ‘oku fakahoko ko ‘ení kuopau ke fakapapau’i ‘oku kau ‘a e ‘api kotoa ‘o a’u ki he ni’ihi ‘oku nau nofo ‘utá ‘i hono vahevahe ki he ngaahi poloka tohi kakai. ‘E faingofua leva ai ‘a ho’o ‘ilo’i ho’o ngatangata’anga mo ho feitu’ú. Pea ‘e faingofua ange ai kiate kimautolu ke mau ‘ilo’i ‘a e hisitolia mo e fakamatala takitaha ki he ngaahi poloka mo e feitu’u.”
Hili ‘a e tālangá na’e ‘ohake ai mo e fakakaukau ke fokotu’u mo e Kōmiti Ngāue (Task Force), ke ‘oua na’a ngata pē ‘a e ngāué ‘i hono vahevahe ‘o e ngaahi ngatangata’angá ka ke hoko atu foki ki hono fakafika ‘a e ngaahi ‘apí mo hono fakahingoa ‘o e ngaahi hala ke tokoni ki hono fakafaingofua’i ‘a e ngāué, pea ke ‘ilo ngofua ‘a e ngaahi ‘api ‘i he ngaahi feitu’u takitaha.
Na’e fakamahino’i foki ‘e he fakataha’angá ‘a e mahino pē ‘a e ngaahi vahevahe ia ‘a e fai’anga filí, pea mahino pē mo e vahevahe fakavāhengá, mo e vahevahe ‘a e ngaahi koló, ka ko e ngāue ni ke toe fakapapau’i ‘a e ngaahi feitu’ú mo e kakai ‘oku nau kau ki aí.
Na’e kau atu ki he tālanga ko ‘ení ‘a e Komisioni Filí, Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonuá, Potungaue Savea mo e Ngaahhi Koloa Fakaenatula, Planning and Urban Management Agency (PUMA) mo e ngaahi va’a fengāue’aki kehe pē.
Ko e ngāue ni ‘oku fakapa’anga ia ‘e he Pangikē ‘a Māmaní pea mo e Potungaue Sitetisitika ‘a e Pule’anga ka ‘oku nau fengāue’aki vāofi mo e Va’a Ma’u’anga Fakamatala Fakakomipiuta Fakasiokalafi (GIS) ‘a e Potungāue Savea mo e Ngaahi Koloa Fakaenatula, Kautaha Fakasekelitali ki he Kōmiunitī ‘o e Pasifikí (SPC) pea mo e Potungaue Sitetisitika ‘a Tongá.
NGATA’ANGA
Tuku atu mei he Potungāue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Ngaahi Fakatamaki, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘o e ‘Ea mo e Fetu’utaki.