28 Fepueli, 2018 ‘Oku faingamālie pē ‘a e fua ‘o e ngoué mo e me’atokoni ‘i Tongatapú ni, ‘o ‘ikai ke ‘i ai ha ‘amanaki ki ha honge, hili ‘a hono ‘ahia ‘e he Saikolone Fakatalopiki mālohi ko Gita ‘a e Vahefonua Tongatapú mo ‘Eua.
Ko hono fakahā ‘eni ‘e he ‘Ofisa Pule Ngāue ‘a e Potungāue Ngoue, Me’atokoni, Vao ‘Akaú Dr. Viliami Manu, ‘i hano faka’eke’eke ‘i he pongipongi ‘o e ‘ahó ni, ki he tu’unga ‘oku a’u ki ai ‘a e savea ‘a e potungāué hili ‘a e afaá.
Na’e fakama’ala’ala ‘e Dr. Viliami Manu, ko e afaá ‘oku ne uesia ‘e ia ‘a e ‘akau fuá pea kapau leva ko e la’ala’ā ‘e toki uesia ai ‘a e ngoue fohá.
“Ko e ngoue ko ‘eni ‘i Tongá ni, ko e ngoue lahi ‘aupito ia, ko e me’a ko ‘ení na’e fai mai kiai ‘a e fehu’i ki mu’á, ‘oku mo’oni pē maumau ia, ka ko e afā ia ko e ‘ulu ’akaú ‘oku ‘uluaki maumau, ko e la’ala’aa ko e ngoue ko ‘eni ‘oku foha ko ia ia ‘e ‘uluaki maumau kae tolonga ‘a e ‘akau fuá ia.”
Na’á ne fakahā foki na’a ne fai ‘a e fokotu’u ko e me’a ‘oku tonu ke fakahoko ki ai ‘a e tokangá, ko e kiki (livestock) he ko ia ‘oku hongé.
“Ko e me’a na’e ‘ai ke to’o ai ‘a e fakamamafa mei he ngoué ki he fanga monumanu. Ke tufotufa ha fanga ki’i moa pea mo ha fa’ahinga kalasi monumanu kehekehe pē ke fakalahi’aki ‘a e fanga ki’i monumanu he taimí ni.”
‘I he fakamatala ‘a Dr. Manu na’e faka’osi ‘aneafi ‘a e savea ki Tongatapú ni ‘a ia ko e ‘api tukuhau ‘e onoafe fāngeau tupu na’e lava fakahoko ki ai ‘a e saveá, pea ‘oku kei fai mo e ngāue ki hono fakamā’opo’opo ‘a e olá kae toki tukuange mai.
Ko e saveá na’e ‘i ai ‘a e konga lalahi ‘e nima. Ko e konga ‘uluaki ko e ngoue pe ‘akau ‘oku hao, maumau pēseti ‘e 25, maumau pēseti ‘e 50, maumau pēseti ‘e 75 pea mo e maumau pēseti ‘e 100.
Taimi tatau na’á ne pehē, na’e ‘i ai ‘a e fiema’u ke ‘ave ha koniteina ‘aisi ke tuku ai ‘a e manioke na’e kamata ke maumaú ka ‘oku kei fai ‘a e ngāue ke tuku atu ki he Kapinetí ke fakahoko ha sio kiai he vave tahá.
“Fakafuofua ko e ‘eka ‘e toluafe tupu ‘o e manioké ‘i Tongatapú ni, ko e ‘eka ‘e uaafe tupu ai ‘oku pehē na’e maumau lahi. Kapau ‘e fiema’u ha koniteina, pea kapau ‘e ta’aki kotoa ‘a e ‘eka ‘e uaafe ko ‘ení ‘e meimei koniteina ia ‘e 500 tupu. ‘Oku fai e sio ke holoki hifo ‘o taki taha pe taki ua ‘a e ngaahi kolo lalahi, ke tuku fakataimi ai ‘a e manioke na’a tolonga atu ai ki he mahina ka hoko mai.”
‘I he savea na’e fakahokó, ko e niu ‘a e ‘akau fua na’e lahi taha ‘a ‘ene holó pea toki hokohoko hifo ai pē ki he ngaahi ‘akau fua kehé hangē ko e mango mo e tava.
‘Oku fai foki mo e fokotu’utu’u ‘a e potungāué ke fai ha tokoni ki he kau fa’á ‘i he tafa’aki ‘o e palaú.
“Ko e fo’i ‘eka ‘e uaafe ko ‘ení ‘e tufa fakakolo pē ‘o fakatatau ki he lahi ‘o e ‘api ‘i he kolo ko iá. ‘A ia ko e ngaahi fakamatala mei he Sitetisitiká ‘oku mau ngāue’aki. Ko e fokotu’utu’u taimí ni, ‘e ‘ave pē ki he ‘Ofisa Koló ke nau toki vahevahe ‘enau houa, pe ko e hā ‘a e fōtunga ‘e ‘i ai.”
Na’e fakahā ‘e Dr. Manu, ko e langa ‘o e sekitoa ngoué ‘e ta’u ‘e ua ki he ta’u ‘e tolu. Ko e ngaahi ‘akau fua ‘e meimei ta’u ia ‘e nima ‘a hono fakaakeaké ka ‘oku ‘osi ‘i ai pē mo e palani lōloa ke fakahoko, ‘a ia ‘e fe’unga ia ‘o ta’u ‘e ua.
‘Oku ‘i ai foki mo e fokotu’utu’u ‘a e potungāue ki he tufa ‘o ha fanga ki’i pulopula ‘akau ki he ngaahi tukui kolo.
‘E hoko atu foki ‘a e savea ‘a e Potungāué, ‘i he uiké ni ki he Vahefonua ‘Eua.
NGATA’ANGA
Tuku atu mei he: Potungaue Fakamatala ‘Ea, Ma’u’anga Ivi, Ma’u’anga Fakamatala, Tokangaekina Ngaahi Fakatamaki Fakaenatula, ‘Atakai, Feliuliuaki ‘o e ‘Ea mo e Fetu’utaki.